HISTORIA DA LINGUA SÉCULO XIX E PRIMEIRA METADE DO SÉCULO XX

 


Apuntamentos de historia da lingua século XIX e primeira parte do XX da profesora Anxos Rial
Historia da lingua:  DO SÉCULO XIX Á ACTUALIDADE

DO SÉCULO XIX Á ACTUALIDADE
1. SÉCULO XIX	1.1. HISTORIA EXTERNA: OS CONTEXTOS SOCIOLINGÜÍSTICOS 1.2. HISTORIA INTERNA
2. DE COMEZOS DO XX A 1936			2.1. HISTORIA EXTERNA: OS CONTEXTOS SOCIOLINGÜÍSTICOS 2.2. HISTORIA INTERNA
3. DE 1936 ATA HOXE		3.1. HISTORIA EXTERNA: OS CONTEXTOS SOCIOLINGÜÍSTICOS 3.2. HISTORIA INTERNA

1. SÉCULO XIX

1.1. HISTORIA EXTERNA: OS CONTEXTOS SOCIOLINGÜÍSTICOS

No século XIX produciuse o Rexurdimento literario do galego. As ideas do Romanticismo, que en toda Europa exaltaban os trazos diferenciais dos pobos e nacións, favoreceron o desenvolvemento dunha corrente ideolóxica galeguista cos obxectivos fundamentais da defensa de Galicia e da súa lingua. Unha das principais preocupacións tanto dos escritores considerados precursores coma dos propiamente pertencentes ao Rexurdimento foi a fixación dunha variedade escrita do idioma galego, unha variedade culta e unificada.

A guerra contra os franceses (1808-1810) propiciou o uso do galego en impresos panfletarios ou propagandísticos: chamamentos a alistarse no exército de voluntarios ou narración de episodios bélicos. En 1833, morto Fernando VII e reinstaurado o réxime constitucional con Isabel II, refórzase a tendencia centralizadora da configuración do estado e da administración: coa reforma de Xavier de Burgos desaparece a denominación de Reino de Galicia e o noso territorio queda convertido nas catro provincias actuais. A lexislación en materia educativa impuxo así mesmo a uniformización lingüística mediante a alfabetización en castelán.

Na década de 1840 xorde unha corrente galeguista articulada contra o carácter centralista e uniformante do estado español. Distínguense tres etapas sucesivas na evolución do galeguismo: provincialismo (desde 1846), rexionalismo (desde 1885) e nacionalismo (desde 1916).

O provincialismo fixo a súa primeira incursión na política activa co levantamento de 1846, insurrección que foi reprimida polo exército español e que rematou co fusilamento de doce oficiais, desde aquela coñecidos como “os mártires de Carral”, en referencia á vila coruñesa en que foron executados. Logo deste fracaso, o provincialismo centrou a súa actividade na cultura e na reivindicación do idioma. Os escritores deste período denominados precursores van preparando o camiño para o Rexurdimento. Entre eles destacan Francisco Añón e Xoán Manuel Pintos.

O Rexurdimento pleno ten lugar na década de 1860. É a época na que publican Rosalía de Castro, Curros e Pondal.

Na década de 1860 aparecen os primeiros dicionarios de F. Xavier Rodríguez (1865), as gramáticas de Pintos (1864) e Saco e Arce (1868).

Por esta época asístese ao tránsito cara ao rexionalismo que se basea na concepción de Galicia como rexión ou nacionalidade diferenciada e no propósito de rexenerar os seus trazos culturais e lingüísticos e conseguir unha autonomía política.

1.2. HISTORIA INTERNA

Fonoloxía

Para fixar unha ortografía recorreron fundamentalmente á lingua castelá, que era a que mellor coñecían.

–  Aínda así, había no galego determinados fonemas que non tiñan correspondencia gráfica no idioma oficial. O /ŋ/, por exemplo, pasou por distintas fases antes de se consolidar a súa representación actual nh, aparecendo como un.a, un-a ou unha.

–  Do mesmo xeito, para a fricativa palatal xorda /∫/, había dúas posibilidades: ou ben representala sempre cun mesmo grafema x (xente, xa, deixar), ou ben empregar g, j, x dependendo do étimo latino de procedencia (lat. GENTE > gal. gente; lat. JAM > gal. ja; lat. LAXARE > gal. leixar).

–  Así mesmo, a escrita do século XIX usa apóstrofos e guións para representar as contraccións propias da lingua falada: pol’a mañán; dixo qu’ovira...

Léxico

Procurábase eliminar os castelanismos innecesarios, pero se se daban distintas solucións dialectais para unha mesma palabra, normalmente cada escritor elixía a forma propia da súa fala, ocasionando unha situación de diversidade na escrita. En liñas xerais, existe unha tendencia clara a reproducir a fala popular, intentando diferenciarse do castelán para acadar un idioma galego máis puro.

Esta situación vai virar un pouco na lingua empregada por Curros Enríquez e Eduardo Pondal, que significan un avance respecto da situación anterior. Estes autores pretendían unha variedade escrita máis depurada e culta. Se Curros intenta manterse próximo ao galego coloquial pero evitando vacilacións e castelanismos, Pondal ten moi en conta o portugués literario e bota man de cultismos tirados directamente do latín e do grego para a elaboración dun galego escollido. Pondal pretende a dignificación do idioma poético, de aí o seu gusto pola conservación de grupos consonánticos cultos (absorto, dirección, ignorante) e o recurso a cultismos insólitos (alíxero, ignaro)

2. DE COMEZOS DO XX A 1936

2.1. HISTORIA EXTERNA: OS CONTEXTOS SOCIOLINGÜÍSTICOS

A comezos do século XX fúndase a Real Academia Galega (1906), presidida por Murguía.

A defensa do galego cobrou nova pulo co movemento agrarista da segunda década do século e a fundación das Irmandades da Fala en 1916. En 1918 consolidouse a ideoloxía nacionalista na I Asemblea Nacionalista en Lugo, coa asistencia das Irmandades, encabezada polos irmáns Villar Ponte e outros grupos. No seo deste movemento xorde en 1931 o Partido Galeguista. Desde a súa fundación, as Irmandades da Fala publicaron A Nosa Terra, que dende 1932 se converteu no voceiro oficioso do Partido Galeguista.

En 1922 naceu o Seminario de Estudos Galegos, que contaba entre os seus membros con profesores e alumnos da universidade compostelá como Cotarelo, Bouza-Brey, Filgueira Valverde... O Seminario tivo gran transcendencia para o nosa cultura mercé a estudos rigorosos sobre etnografía, xeografía, arqueoloxía...

2.2. HISTORIA INTERNA

Haberá que agardar ata 1906 para que se constitúa na Coruña a Real Academia Galega, que tivo como primeiro presidente a Manuel Murguía. Pero, paradoxalmente, non será precisamente a Academia que presente os alicerces para o establecemento dunha norma do galego escrito, senón a Sección de Filoloxía do Seminario de Estados Galegos con Algunhas normas para unificazón do idioma galego (1933).Nese mesmo ano as Irmandades da Fala publican o Vocabulario castellano-gallego e tres anos despois aparece a Engádega ás normas para unificazón do idioma galego.

Os aspectos máis destacables destas normas son:

Fonoloxía:

–  Rexeitamento do i grego (y) para presentar o fonema /i/ .

–  Grafemas ll e ñ para a representación de /λ/ e /Ŋ/.

–  Elección de x para a representación de /∫/ contra os que preferían o uso de g, j ou x, dependendo do étimo.

–  Emprego do h segundo a etimoloxía (hoxe, Hespaña, pero orfo, irmán).

–  Mantemento de grupos consonánticos nas voces cultas.

–  Abandono do apóstrofo e redución do uso do guion.

Morfoloxía:        

–  Plurais casás e caravés para as polisílabas agudas rematadas en -l no singular.

Antes da publicación das normas do Seminario, apareceran outras en 1919, da autoría de Leandro Carré Alvarellos, que levaban por título Compendio de gramática galega. Do mesmo xeito, en 1922, Manuel Lugrís Freire publicaba a Gramática do idioma galego, de moita repercusión na época.

3. DE 1936 ATA HOXE

3.1. HISTORIA EXTERNA: OS CONTEXTOS SOCIOLINGÜÍSTICOS

En 1936, trala aprobación do Estatuto de Autonomía, estala a guerra e quedan interrompidos os progresos logrados polo galeguismo político e cultural. Nos primeiros tempos da posguerra as letras galegas coñecen un novo período de silencio.

En 1950 comeza a recuperación coa fundación da editorial Galaxia por Ramón Piñeiro, Fernández del Riego, Illa Couto e outros. A publicación de obras en galego viuse mol restrinxida e vixiada celosamente polo réxime franquista. Galaxia promoveu a prosa narrativa con obras de Carballo Calero, Fole, Cunqueiro... e de autores máis novos.

En 1951 ven a luz os primeiros números da revista Grial, que sería prohibida en 1952 e habería que agardar ata 1963 para volver saír ao público.

Na década de 1960 nacen os primeiros partidos políticos galeguistas da posguerra: o partido Socialista Galego (1963) e a Unión do Pobo Galego (1964), que cos anos habían converxer no Bloque Nacionalista Galego. A lingua pasou a ser canle de reivindicacións de todo tipo de publicacións clandestinas de oposición ao réxime. En 1963, no centenario da publicación de Cantares gallegos, a Academia institucionalizou o 17 de maio como día das Letras Galegas.

Na década de 1970 proliferan as publicacións periódicas escritas integramente en galego: os semanarios A Nosa Terra e Teima, a revista infantil Vagalume, etc. Coa desaparición da ditadura e instaurada a Constitución de 1978, é salientable o feito da incorporación da lingua e a literatura galegas no ensino en 1979 e a aprobación da Lei de Normalización Lingüística en 1983.

3.2. HISTORIA INTERNA

No ano 1950 comeza a súa actividade a Editorial Galaxia. Os textos publicados nesta editorial marcan o camiño que seguirá a escrita durante máis de dúas décadas. O máis destacable é a eliminación de apóstrofos e a redución do uso do guion, proseguindo o proceso de simplificación iniciado polas Normas de 1933. Así mesmo, pódese apreciar a intención de evitar hiperenxebrismos e dialectalismos.

En 1965 impártense por primeira vez cursos de lingua e literatura na Universidade de Compostela.

En 1970 a Real Academia galega publica as Normas ortográficas do idioma galego.

A instauración da democracia recoñece a cooficialidade do galego e a súa incorporación ao ensino. Desde o momento en que o galego ten acceso á administración e ao ensino, imponse a necesidade de elaborar unha normativa estable para a variedade estándar do idioma. Por iso en 1982 son declaradas oficiais pola Xunta de Galicia as Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego elaboradas pola Real Academia Galega e mais polo instituto da Lingua Galega.

En 1986, membros do Instituto da Lingua publican unha Gramática Galega que terá vixencia ata a actualidade.