A sílaba. Os ditongos, tritongos e hiatos. Repaso de acentuación

A  toniciade e a acentuación das palabras

---

O acento é a forza coa que destacamos algunha das partes que compoñen as palabras cando falamos.Para marcar na escrita o lugar onde poñemos o acento usamos o acento gráfico.

Sílabas tónicas e átonas

Como xa sabes, cando falamos pronunciamos varios fonemas unidos en sílabas que, á súa vez, son as que forman as palabras. Hai palabras que están constituídas por unha única sílaba, que son as palabras monosílabas, e outras que están formadas por varias, palabras polisílabas.

Cando dicimos as palabras non pronunciamos  todas as sílabas que as compoñen coa mesma forza. En cada unha sempre hai unha sílaba que se pronuncia con máis intensidade ca as demais: é a sílaba tónica; as outras reciben o nome de sílabas átonas. Compróbao nas seguintes palabras:

 

mel	me-do	cou-sa	par-tiu	a-re-a	can-ción	pa-rau-gas	é-xi-to

As palabras monosílabas, pese a estaren constituídas por unha soa sílaba, non sempre son tónicas, pois hai algunhas que teñen suficiente forza para seren independentes, pero outras son moi febles e por iso se pronuncian no mesmo grupo que as palabras que van canda elas e ás veces ata se escriben pegadas a elas. Fíxate: o pronome persoal “nós” é tónico mais o pronome persoal “nos” é átono: A nós non nos dixo nada (fíxate que realmente pronunciamos [nonnos]).

A sílaba tónica pode ser calquera das que compoñen a palabra. Dependendo de cal sexa, facemos a seguinte clasificación:  

• Agudas: a sílaba tónica da palabra é a última: xamón, azul, mañá, levei...

• Graves: a sílaba tónica é a penúltima: auga, paxaro, moa, réptil, atmosfera...

• Esdrúxulas: a sílaba tónica é a antepenúltima: médica, cárcere, mágoa, árbore...

Regras de acentuación gráfica

O acento gráfico é unha marca gráfica que poñemos (ou non)  enriba das vogais para indicar cal é a sílaba que se pronuncia con máis forza dentro de cada palabra. É unha guía que nos permite ler as palabras correctamente.

Non sempre marcamos as sílabas tónicas co til; o seu emprego faise de acordo coas seguintes regras:

• Os monosílabos, por regra, nunca levan til: el, sol, pel, mais, rei, tren...
• As palabras agudas levan til só cando rematan en vogal, -n, -s, -ns: irmán, mazás, cancións... Pero non se acentúan cando na última sílaba hai un ditongo decrecente nin homoxéneo (levei, ademais, partiu, papeis...).
• As palabras graves levan til só cando rematan en consoante que non sexa –n nin –s, ou cando na última sílaba haxa un ditongo decrecente: amábeis, hóckey, inútil, móbil, cáliz, ámbar...
• As palabras esdrúxulas sempre levan til: véspera, lámpada, nádega, éxito...

O feito de levar til unha palabra é independente de que a palabra estea escrita en maiúscula ou en minúscula, o til ten que mantelo sempre, incluso nunha abreviatura (páx., XOSÉ...).

Acentuación gráfica nos encontros vocálicos

A estes casos que acabamos de ver hai que sumar o uso do til para marcar a presenza dun hiato naqueles casos en que podería haber dúbidas. Vexámolo en detalle:

Cando nunha mesma palabra hai dúas vogais seguidas pode darse o caso de que as dúas se pronuncien nun só golpe de voz ou en dous, no primeiro caso dicimos que hai un ditongo, no segundo un hiato. Fíxate:

• Ditongos: lei - te ,  moi - to , cau - sa , xu - deu , par - tiu ,  pui - den
• Hiatos: a - re - a,      rí - a,     ru - í- do,    a - ín - da

Os DITONGOS prodúcense nos seguintes casos:

• Cando hai  unha vogal aberta (a, e, o) e unha vogal pechada (i, u) e a pechada é átona (non recae nela o golpe de voz): leite, moito, auto, reinado.
• Cando hai dúas vogais pechadas (i, u) e o golpe de voz non cae na segunda (conduciu, miudiño…)

Os ditongos só levan til cando lles corresponde da acordo coas regras xerais de acentuación.

Camión leva til porque é aguda rematada en - n, independentemente de que forme parte ou non dun ditongo e da mesma maneira “noite” non leva porque é grave rematada en vogal.

Dependendo da combinación das vogais falamos de tres tipos de ditongos:

• Ditongos crecentes: formados por unha vogal pechada (i, u) e logo unha vogal aberta (a, e, o) Exemplos: riada, ambiente, miope, luar, cruel, duodeno…
• Ditongos decrecentes: formados por unha vogal aberta (a, e, o) e logo unha pechada (i, u).  Exemplos: nai, teito, oitenta, causa, eu, levou…
• Ditongos homoxéneos: formados por dúas vogais pechadas (i, u). Exemplos:  pediu, Tui...

Os HIATOS prodúcense nos seguintes casos:

• Cando van xuntas  dúas vogais abertas: area, heroe, correo, avoa, poema…
• Cando  vai unha vogal aberta e outra pechada (ou unha pechada e unha aberta) e o golpe de voz cae na pechada: raíz, saúdo, raíña, fío, actúo, recúe...
• Cando van xuntas dúas vogais pechadas e a segunda é tónica: muíño, miúdo, xuízo, construír, fiúncho...

Polo tanto, ponse til cando o hiato está formado por vogal aberta e pechada (ou viceversa) e o golpe de voz cae na pechada (ría) ou cando está formado por dúas pechadas e o golpe cae na segunda (Luís).

Ponse til para marcar os hiatos naqueles casos en que, se non se marcase, non se sabería cal das dúas vogais é a tónica. Isto permítenos diferenciar, por exemplo, pares de palabras como saia e saía.

 

Cando o encotro de vogais é triplo só se  pronuncian na mesma sílaba se a vogal aberta está colocada entre dúas pechadas. Nestes casos temos un TRITONGO (por exemplo: vieiro, actuou… Realmente na nosa lingua temos moi poucos tritongos e na fala hai tendencia a desfacelos e pronunciar coma se fosen dúas sílabas separadas [vi- ei- ro].

Como o golpe de voz cae na vogal aberta, os tritongos non levan til (salvo que lles corresponda polas regras xerais de acentuación).

Lembrade que os “u” e “i” que acompañan a “q” ou “g” (queixo, guerra) forman parte dos dígrafos e non se pronuncian e, polo tanto, non os consideramos como encontros vocálicos. De pronunciárense escríbense con diérese enriba e, nese caso, ademais de pronunciarse seguen as regras de acentuación que xa vimos: argüír, bilingüe...

Outro caso onde empregamos a diérese é na primeira e segundas persoas do copretérito dos verbos rematados en –aer, -eor, aír, oír e uír (caïamos, moïamos, saïamos, oïamos, construïamos...) desta maneira indicamos que o “i” está en hiato e que ademais non forma ditongo con ningunha das dúas vogais que o rodean e así diferenciarmos estas formas das do presente de subxuntivo (ca-ï-a-mos / ca-ia-mos).

*Lembra que estas regras se aplican tamén aos estranxeirismos (béisbol, télex, hóchey, whisky...)

Outras cuestións:

 As maiúsculas levan acento ortográfico.

Non levan acento ortográfico os adverbios acabados en -mente, os demostrativos, o numeral un.

Tampouco o levan os interrogativos e exclamativos: Como lle vai? Onde estás? Preguntoulle cal quería. Só se acentúan para evitar posibles anfiboloxías: dille que queres // dille qué queres.

O pronome posposto ao verbo conta como unha sílaba máis, pero mantense o acento diacrítico: cóntallo, éme igual, dálle.

O acento diacrítico

á a +a, substantivo	a artigo, pronome, preposición
ás a +as, substantivo	as artigo , pronome
bóla esfera	bola peza de pan
cá ca + a	ca conxunción
cás ca + as	cas presposición
chá plana	cha che + a
chás planas	chas che + as
có ca + o	co con + o
cós ca + os, substantivo	cos con + os
cómpre é mester	compre merque
cómpren son mester	compren merquen
dá verbo dar	da de + a
dás verbo dar	das de + as
dó compaixón	do de + o
é verbo ser	e conxunción
fóra adverbio	fora verbos ser e ir
má ruín	ma me + a
más ruíns	mas me + as
máis adverbio	mais conxunción
nó substantivo	no en + o
nós pronome tónico, substantivo	nos pronome átono, en +os
ó ao	o artigo, pronome
ós aos	os artigo, pronome
óso do corpo	oso animal
pé parte do corpo	pe letra
póla rama	pola galiña, por + a
pór poñer	por preposición
présa apuro	presa prendida, presada
sé verbo ser, sede eclesiástica	se conxunción, pronome
só adxectivo e adverbio	so preposición
té infusión	te letra, pronome
vén presente de vir	ven presente de ver, imperativo de vir
vés presente de vir	ves presente de ver
vós pronome tónico	vos pronome átono

Webgrafía

ogalego.eu (https://www.ogalego.eu/exercicios_de_lingua/solucions/ortografia/ortog.htm)

cotovia.org ( https://www.edu.xunta.gal/espazoAbalar/sites/espazoAbalar/files/datos/1411726747/contido/ort/ort_til_01.html?orix=ort&tema=ort_til_01.html)